کشورهای عضو بریکس قرار است ماه آینده در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی گردهم آیند و نشست سالیانه خود را برگزار کنند. به نظر می‌رسد یکی از مباحث اصلی نشست سران برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی با توجه به میل آنها برای ایفای نقش ژئوپولیتیک گسترش این گروه است. آما آیا گسترش بریکس سودی هم دارد؟
آگهیبیش از دودهه است که جیم اونیل، اقتصاد‌دان ارشد موسسه مالی گلدمن ساکس، واژه «بریک» را برای اجماع چهار اقتصاد نوظهور با توان بالقوه گسترده ابداع کرد. در آن زمان آفریقای جنوبی عضو این گروه نبود.
خبرگزاری رویترز در گزارشی می‌نویسد همه این چهار کشور عملکرد خوبی از خود به نمایش گذاشتند. در دهه نخست اقتصاد چین ۱۷۶ درصد، هند ۱۱۰ درصد، روسیه ۶۰ درصد، برزیل ۴۷ درصد و آفریقای جنوبی ۴۱ درصد رشد را تجربه کردند. نخستین اجلاس آنها در سال ۲۰۰۸ برگزار شد. اما سپس مخصوصا با پیوستن آفریقای جنوبی در سال ۲۰۱۱ که اقتصادی به مراتب کوچک‌تر بود، به جمع آنها، عملکرد بریکس پیوسته نزولی بود.
از آن زمان به بعد، روسیه، برزیل و آفریقای جنوبی با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کردند. در ده‌سالی که به سال ۲۰۲۲ ختم می‌شد، رشد اقتصادی آنها به ترتیب تنها ۱۳، ۷ و ۱۲ درصد بود. با این حال چین و هند با قدرت به رشد خود ادامه دادند. در نتیجه این گروه در حال حاضر با انحراف گسترده‌ای مواجه شده است به طوری که بازده ۱۹ هزار میلیارد دلاری چین در سال جاری پنجاه برابر آفریقای جنوبی خواهد بود.
اما بریکس درحال حاضر بدون نگرانی به دنبال گسترش است. آفریقای جنوبی به عنوان میزبان نشست آینده اعلام کرده است که ۲۲ کشور برای شرکت در این اجلاس درخواست داده‌اند و ۲۰ کشور دیگر هم علاقه‌مند به پیوستن به این گروه هستند. اگرچه هنوز هیچ فهرستی از شرکت‌کنندگان اجلاس پیش رو منتشر نشده است، اما پیش‌تر کشورهایی همچون عربستان سعودی آرژانتین، مصر، ایران، کوبا و قزاقستان نسبت به عضویت در این گروه ابراز علاقه کرده بودند.
کشورهای درحال توسعه به صورت قابل درکی از بی‌تفاوتی کشورهای ثروتمند نسبت به نیازهایشان ناراحتند. ایالات متحده و متحدانش در نقض هنجارهای بین‌المللی، برای مثال در حمله به عراق، و همچنین بی‌توجهی به کشورهای دیگر در دوران همه‌گیری کرونا، مقصرند.
اما به نظر نمی‌رسد کشورهای جنوب جهانی بتوانند نفع خاصی از چین، کشور پیشتاز گروه که در حال حاضر مشغول گسترش نفوذ خود است و یا روسیه که تقریبا دولتی مطرود و یاغی است، بدست آورند. همچنین هند و دیگر اقتصادهای نوظهور نیز بهتر است به سراغ جنبش عدم تعهد خود بروند.
دست‌آورد ناچیز
بریکس به رغم برگزاری نشست سالانه هیچ‌دست‌آورد جامع قابل ذکری نداشته است. آنها در سال ۲۰۱۵ بانک توسعه چندجانبه‌ای را با عنوان «بانک توسعه جدید» تاسیس کردند. اگرچه هدف از تاسیس آن اختصاص وام برای پروژههای مختلف بود، اما این بانک از زمان تاسیس تا کنون تنها در مجموع ۳۳ میلیارد دلار تامین مالی برای پروژههای مختلف کرده است. در مقابل، بانک جهانی تنها در سال مالی ۲۰۲۲ میلادی ۱۰۴ میلیارد دلار قرارداد تعهد مالی تصویب کرده است.
گسست میان چین و هند یکی از دلایلی است که بریکس نتوانست به کارایی زیادی دست یابد. دهلی، پکن را اصلی‌ترین تهدید خود می‌پندارد و این دو در سال ۲۰۲۰ در ارتفاعات هیمالیا درگیری مرزی داشتند و مدت کوتاهی باهم جنگیدند.
ضمنا درنظر گرفتن چین، به عنوان صدای کشورهای جنوب جهانی، با توجه به این که اکنون دومین اقتصاد جهان است، مشکل به نظر می‌رسد. به‌علاوه اکثر کشورهای درحال توسعه مایل به انتخاب و جهت‌گیری میان آمریکا و چین نیستند.
تهاجم نظامی روسیه به اوکراین بریکس را بیش از پیش با خطر روبه‌رو کرد. ولادیمیر پوتین به دلیل تعقیب بین‌المللی علیه وی توسط دیوان کیفری بین‌المللی در اجلاس امسال شرکت نخواهد کرد. زیرا آفریقای جنوبی عضوی از این دادگاه است و در صورت ورود آقای پوتین به خاک این کشور، باید بازداشت شود.
چین مشتاق گسترش این گروه و جذب اعضای جدید است. اما مشخص نیست که گروه بزرگتر چگونه عمل خواهد کرد. با توجه به این‌که حتی در حالت کنونی و با پنج کشور حاضر توافق بر سر موضوعات مختلف بسیار دشوار حاصل می‌شود، تصور این که اجلاسی بزرگتر با اعضایی نامتجانس‌تر به چیزی به غیر از شکایت از سلطه‌گری آمریکا ختم شود، بسیار خارج از ذهن می‌نماید.
از نظر ارز معاملاتی رایج نیز بسیاری از کشورهای درحال توسعه مشتاق کنارگذاشتن وابستگی خود به دلار آمریکا هستند زیرا در حال حاضر سیاست‌های بانک مرکزی ایالات متحده بر اقتصاد آنها بسیار تاثیرگذار است. علاوه بر این، پس از آن که دموکراسی‌های ثروتمند غربی در پی تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، دارایی‌های کرملین را مسدود کردند، این کشورهای درحال توسعه مشتاقند مکان دیگری را برای ذخیره دارایی‌های خارجی خود پیدا بیابند.
اما ارز رایج چین و هند، به دلیل جذابیت پایین یوان و روپیه در بازارهای جهانی، آن‌چنان قدرت تبدیل ندارد. همچنین، دهلی نو نمی خواهد در مدار ارز چین قرار بگیرد. این کشور می‌خواهد پرداخت بهای نفت روسیه توسط یوآن چین را متوقف کند، اما تا کنون موفقیت کمی در این زمین به دست آورده است.
فراتر از بریکس
کشورهای درحال توسعه گزینه‌های بهتری نیز برای پیوستن و اجماع قوای خود دارند. هند در طول جنگ سرد، یکی از بنیانگذاران جنبش عدم تعهد بود. این جنبش کشورهایی را گردهم می‌آورد که نمی‌خواستند بخشی از حوزه نفوذ ایالات متحده یا اتحاد جماهیر شوروی باشند. امروزه این سازمان گسترده جنبش عدم تعهد می‌تواند به عنوان گروهی مشابه عمل کند.
البته آنها باید ابتدا به این نتیجه برسند که از چه چیزی حمایت می‌کنند و پیش از همه باید بر وضعیت بی‌طرفی خود تاکید کنند.
در این صورت کشورهای درحال توسعه همچنین می‌توانند از تقابل دو ابرقدرت، آمریکا و چین بهره ببرند. اما هم واشنگتن و هم پکن تا کنون نشان داده‌اند که با ارائه مشوق‌هایی از تسلیحات تا زیرساخت‌ها و کمک برای دست‌یابی به اقتصاد سبز مایلند تا جلوی پیوستن کشورهایی که سیاست نواسنی را بین این دو ابرقدرت اتخاذ کردند، به جرگه متحدان طرف مقابل بگیرند.
برخی از کشورها هم مایل به حفظ فاصله یکسان از دو ابرقدرت نیستند. کشورهایی مانند هند و فیلیپین که چین را تهدید می‌دانند، اخیرا بیشتر به سوی ایالات متحده گرایش داشته‌اند.
با این حال می‌توان گفت همه کشورهای درحال توسعه بر روی دو موضوع تفاهم دارند. هیچ‌کدام از آنها به دنبال جنگ سردی جدید که رشد اقتصادیش را تحت تاثیر قرار خواهد داد، نیست. و همه آنها برای کم‌کربن ساختن سریع اقتصادهایشان و همچنین حفاظت خود در برابر انتقام طبیعت در نتیجه تغییرات اقلیمی به کمک نیاز دارند. بنابراین آنها باید بتوانند برای باز نگه داشتن سیستم تجارت جهانی و همچنین افزایش جریان‌های مالی برایی مبارزه با تغییرات اقلیمی متحد شوند.
آگهیاما برای انجام هرکدام از این اقدامات، گروه باید در وهله نخست چین و روسیه را از جمع خود بیرون براند. همچنین عضویت کشورهای نفت‌خیز که منفعت عمده‌ای در کندساختن روند اقدامات برای مبارزه با تغییرات اقلی دارند، نیز بی‌فایده می‌نماید.
فرض کنید گروه مورد نظر را به کشورهای بی‌طرفی محدود کنیم که بازده اقتصادی آنها بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار آفریقای جنوبی است. در این صورت ۹ عضو بالقوه جدید خواهیم داشت: مکزیک، اندونزی، آرژانتین، تایلند، نیجریه، ویتنام، مالزی، فیلیپین و بنگلادش.
اگر برزیل، هند و آفریقای جنوبی را نیز به این جمع اضافه کنیم. این گروه جدید ۱۲ عضوی ۳۶ درصد جمعیت جهان، ۲۲ درصد تولید گازهای گل‌خانه‌ای و ۱۲ درصد تولید ناخالص داخلی را دارند و همچنین شش‌تای آنها عضو گروه ۲۰ یعنی بزرگترین اقتصادهای جهان هستند.
اگرچه حرف اول نام این کشورها به راحتی برای ساختن کلمه‌ای اختصاری به کارگرفته نخواهد شد، اما اجماع آنها به مراتب از بریکس کاراتر خواهد بود.