این طرح قرار بود به عنوان مهمترین راهکار اتحادیه برای جلوگیری از تلاش مهاجران برای رسیدن به اروپا اجرا شود، اما نتیجه تحقیقات یورنیوز درباره این طرح در هفت کشور آفریقایی نشان از شکست عمیق آن دارد.
جیمز، پناهجوی اهل نیجریه که سودای رسیدن به اروپا را داشت اما هنگام سفر با قایق در دریای مدیترانه نزدیک بود غرق شود، بالاخره نجات یافت و در پایان سال ۲۰۱۸ با یک پرواز از لیبی به نیجریه بازگردانده شد. او برای رسیدن به مدیترانه به بسیاری از کشورهای آفریقایی سفر کرد، تیر خورد و دو سال را هم در زندانهای لیبی قربانی آزارها و شکنجههای وحشیانه گردید.
اپلیکیشن یورونیوز را از پل استور دانلود کنید
اکنون در سال ۲۰۲۰ او در موطن خود در شهر بنین ایالت ادو اقامت دارد؛ اما صاحبخانهاش به دلیل آن که او از پس اجاره برنمیآید از خانه بیرونش کرده و مجبور است شبها کف مغازه آرایشگاهی که در آن کار میکند، بخوابد. او به دلیل آن که نتوانسته به اروپا برسد، از خانواده و دوستان خودش شرمنده شده و میگوید: «وقتی آدم برمیگردد، شادی در انتظارش نیست. انگار هیچ کس به شما اهمیت نمیدهد چون دست خالی برگشتهاید.»
جیمز یکی از ۸۱ هزار مهاجر آفریقایی است که به کمک سازمان بینالمللی مهاجرت سازمان ملل با مشارکت ۳۵۷ میلیون یورویی اتحادیه اروپا به کشور خودش بازگشته است. در قالب این طرح به مهاجرانی که داوطلب بازگشت به کشور خود هستند، به جز پرداخت هزینه بلیط هواپیما برای پرواز برگشت از لیبی و هزینههای ترانزیت از کشورهای دیگر، وعده پول، حمایت و مشاوره داده میشود تا آنها بتوانند پس از بازگشت، در کشور خود مجدداً کار کنند.
این طرح قرار بود به عنوان مهمترین راهکار اتحادیه برای جلوگیری از تلاش مهاجران برای رسیدن به اروپا اجرا شود، اما نتیجه تحقیقات یورنیوز درباره این طرح در هفت کشور آفریقایی نشان از شکست عمیق آن دارد.
دهها مهاجر که در چهارچوب این برنامه به کشورشان بازگشتهاند، به یورونیوز گفتند که پس از بازگشت، هیچ حمایتی از آنها صورت نگرفته است. کسانی که مانند جیمز حمایت مالی دریافت کردهاند، گفتهاند که این کمک کافی نبوده است. بسیاری از این افراد نیز میگویند به محض این که امکان و فرصتی به دست آورند، تصمیم دارند بار دیگر برای مهاجرت به اروپا اقدام کنند.
جیمز میگوید: «احساس میکنم به اینجا تعلق ندارم. اگر فرصتی پیدا شود من استفاده میکنم. کشور را ترک میکنم.»
از میان ۸۱ هزار مهاجر آفریقایی که از سال ۲۰۱۷ تا کنون به کشورشان بازگشتند، حدود ۳۳ هزار نفرشان از لیبی بازگردانده شدهاند. بسیاری از آنها در لیبی بازداشت شده و در زمان بازداشت موارد سوءاستفاده و خشونت به دست قاچاقچیان، شبهنظامیان و باندهای تبهکار را متحمل شدهاند.
مُحی، جوان ۲۴ ساله که سه سال را در لیبی گذرانده، پیشنهاد بازگشت به کشور خود را در سال ۲۰۱۹ پذیرفت، اما از زمان ورودش به کشور، هرگز خبری از بسته کمک مالی نشد. او که اهل شمال دارفور در سودان است به یورونیوز گفت: «هیچ چیز به ما ندادند، هر روز می گویند فردا.»
محی تنها نیست. آمار سازمان بینالمللی مهاجرت درباره افراد بازگردانده شده به سودان نشان میدهد که از میان افزون بر ۲ هزار و ۶۰۰ نفر داوطلب بازگشت، تنها ۷۶۶ نفر کمک هزینه اقتصادی دریافت کردهاند. این سازمان دلیل این مشکل را تورم بالا و کمبود کالا و پول نقد موجود در بازار میداند.
کوواکو آرهین سام، مدیر مؤسسه ارزیابی فریدنسائو که عملکرد پروژههای توسعه را ارزیابی میکند، تخمین میزند که نیمی از برنامههای سازمان بینالمللی مهاجرت برای ادغام مجدد افراد با شکست مواجه شدهاند. او میگوید: «بیشتر افراد بازگشته بیدرنگ گم میشوند.»
دو سوم مهاجران برنامههای ادغام مجدد را به پایان نمیبرند
ارزیابی خود سازمان بینالمللی مهاجرت از این هم کمتر است. سخنگوی این آژانس به یورونیوز گفت كه تاكنون تنها یك سوم از مهاجرانی كه كمك هزینه برای شروع مجدد کار و زندگی دریافت كردهاند، این روند را انجام دادهاند. وی گفت از آنجا كه ابتكار مشترك اروپا و سازمان ملل یك برنامه داوطلبانه است، مهاجران به تصمیم خودشان هر زمان که خواستند این برنامه را ترك میكنند یا اصلاً به آنها ملحق نمیشوند.
وی همچنین گفت ادغام مجدد مهاجران در جامعه پس از بازگشت آنان فراتر از وظایف سازمانهای بینالمللی است و نیاز به «مدیریت جدی به دست مقامات ملی» و همچنین «مشاركت فعال در همه سطوح جامعه» دارد.
سازمان بینالمللی مهاجرت در بازه زمانی مه ۲۰۱۷ تا فوریه ۲۰۱۹، به بیش از ۱۲ هزار نفر برای بازگشت به نیجریه کمک کرد. از این تعداد ۹ هزار نفر هنگام بازگشت به کشورشان همچنان «در دسترس» بودند، ۵ هزار نفر آموزش حرفهای و ۴ هزار و ۳۰۰ نفر نیز «کمک مالی مجدد» دریافت کردند. دفتر سازمان بینالمللی مهاجرت در نیجریه میگوید اگر دسترسی به مشاوره یا خدمات درمانی را هم در این کمکها بگنجانیم، میتوان گفت که در مجموع ۷ هزار نفر از ۱۲ هزار نفر برگردانده شده یا به عبارت دیگر ۵۸ درصد از آنان برای ادغام مجدد در جامعه خودشان کمک دریافت کردهاتد.
به فیسبوک یورونیوز فارسی بپیوندید
اما شمار افرادی که برنامه کمک به ادغام مجدد را تا آخر ادامه دادند، تنها هزار و ۲۸۹ نفر بوده است. تحقیقات جیل آلپس، کارشناس مهاجرت و همکار مرکز پژوهشهای مرزی در نیمیخن هلند نشان میدهد که بررسیها درباره اثربخشی این بستههای کمکی تنها بر پایه بررسی وضعیت ۱۳۶ نفر انجام شده است.
در همین حال، بر اساس مطالعه دیگری که در دانشگاه هاروارد در مورد بازگشت اتباع نیجریهای از لیبی انجام شد، برآورد شده که ۶۱.۳ درصد این افراد پس از بازگشت کار نکردهاند و ۱۶.۸ درصد آنان فقط برای مدت کوتاهی کار کردهاند، نه به حد کافی طولانی که منبع درآمد پایداری داشته باشند. ۹۸.۳ درصد بازگشتگان، یعنی تقریبا تمامشان، هیچ آموزش منظمی ندیدهاند.
یلوا یوهانسون، کمیسر امور داخلی اتحادیه اروپا در گفتگو با یورونیوز اذعان کرد: «این زمینهای است که ما به اصلاحات در آن نیاز داریم. خیلی زود است که بگوییم چه اصلاحاتی ممکن است انجام شود، اما اتحادیه اروپا در این زمینه همکاری خوبی با سازمان بینالمللی مهاجرت دارد.»
زنان کامرونی
ساندرین، راشل و برلینه که هر سه کامرونی هستند در سپتامبر ۲۰۱۸ پذیرفتند که به کمک سازمان بینالمللی مهاجرت با هواپیما از شهر مصراته لیبی به یائونده، پایتخت کشورشان بازگردند. این زنان میگویند که قربانی خشونت و سوءاستفاده جنسی بودهاند و به همین دلیل در تلاش برای عبور از دریای مدیترانه جانشان را به خطر انداختهاند. اما گارد ساحلی لیبی آنها را از دریا نجات داده و به خشکی هدایت کرده است.
برلینه و راشل میگویند پس از بازگشت به خانه هیچ هزینه یا حمایتی از سازمان مهاجرت دریافت نکردند. ساندرین میگوید برای پرداخت هزینه تحصیل فرزندانش و شروع یک تجارت کوچک حدود ۹۰۰ هزار فرانک کامرون (حدود هزار و ۳۷۰ یورو) به او داده شد، اما این کمک دوام چندانی نداشت. وی گفت: «من در یائونده کنار خیابان مرغ میفروختم، اما کارم نگرفت و رهایش کردم.»
ساندرین به یاد میآورد هنگامی که در یک بازداشتگاه در طرابلس زندانی بوده، در حالی که صدای تیراندازی را میشنیده وضع حمل کرده است. هر سه این زنان گفتند که هنگام رسیدن به کامرون نمیدانستند کجا بخوابند و حتی پول نداشتند که با خانواده های خود تماس بگیرند. آنها گفتند: «ما کشور را ترک کردیم و وقتی برگشتیم همان وضعیت را پیدا کردیم، بلکه هم بدتر. به همین دلیل است که مردم باز هم تصمیم به مهاجرت و ترک مجدد کشور خود میگیرند.»
در نوامبر سال ۲۰۱۹ کمتر از نیمی از ۳ هزار و ۵۱۴ مهاجر کامرونی بازگشته که از مشاورههای سازمان مهاجرت استفاده کرده بودند، «کاملاً ادغام شده در جامعه» گزارش شدند.
سیدو، مهاجر مالیایی
سیدو، مهاجر اهل مالی از سازمان بینالمللی مهاجرت پول گرفت تا به مدت سه ماه اجاره منزل و هزینههای پزشکی همسر بیمار خود را بپردازد. او همچنین آموزش حرفهای دید و به او یک موتورسیکلت برای مسافرکشی داده شد.
اما درآمد او در مالی تنها حدود ۱۵ یورو در روز است، در حالی که در الجزایر با کار غیرقانونی ماهانه بیش از هزار و ۳۰۰ یورو درآمد داشت. او با پولی که از آنجا برای خانوادهاش میفرستاد، بودجه ساخت خانه برای برادرش در روستا را تأمین کرد. وی در حال حاضر تلاش میکند ویزایی جور کند تا بتواند به یکی دیگر از برادرانش در فرانسه بپیوندد.
به اینستاگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
با این حال، سیدو یکی از معدود شهروندان خوشاقبال کشور مالی است. تحقیقات بعدی آلپس که آژانس امداد رسانی کلیساهای پروتستان آلمان و سازمان خیریه «مدیکو اینترنشنال» آن را منتشر کرده، نشان داد که تنها ۱۰ درصد از مهاجرانی که تا ژانویه سال ۲۰۱۹ به مالی بازگشتهاند، از سازمان بینالمللی مهاجرت کمک دریافت کردهاند. خود این سازمان ادعا میکند که ۱۴ هزار و ۸۷۹ نفر از اتباع مالی روند ادغام مجدد را آغاز کردهاند، اما این آمار نشان نمیدهد چند نفر از آنان این روند را تکمیل کردهاند.
تلاش دوباره برای مهاجرت
در بعضی موارد مهاجران پولی را که دریافت میکنند بار دیگر صرف دست یافتن به رؤیای سفر به اروپا میکنند.
در یک مورد حدود ۱۰ نفر که یک بار به اروپا رسیده و به کشور خودشان بازگردانده شده بودند، یک بار دیگر در سال ۲۰۱۹ در میان بازماندگان یک قایق در جزایر قناری پیدا و شناسایی شدند. لورا لونگاروتی، رئیس دفتر سازمان بینالمللی مهاجرت در موریتانی میگوید اینها کسانی هستند که یک بار برگشته و دوباره تصمیم گرفتهاند که همان مسیر را طی کنند.
صفا مصلی، سخنگوی سازمان بینالمللی مهاجرت به یورونیوز گفت که این سازمان نمیتواند مانع از بازگشت افراد به اروپا شود. وی گفت: «با این حال تصمیمگیری در مورد مهاجرت کردن یا نکردن این افراد دست خودشان است. سازمان مهاجرت برنامهای برای جلوگیری از مهاجرت مجدد مردم ندارد.»
سازمان بینالمللی مهاجرت چیست؟
سازمان بینالمللی مهاجرت از سال ۲۰۱۶ به این سو به آژانس مهاجرت سازمان ملل متحد تغییر ماهیت داد. بودجه این تشکیلات از ۲۴۲ میلیون و ۲۰۰ هزار دلار (۲۱۳ میلیون یورو) در سال ۱۹۹۸ برای نخستین بار در پاییز ۲۰۱۹ به بیش از ۲ میلیارد دلار (۱.۷ میلیارد یورو) افزایش پیدا کرد و در واقع هشت برابر شد. این سازمان اگرچه دیگر بخشی از سازمان ملل متحد نیست، اما «یک سازمان مرتبط» است و رابطهای شبیه به یک پیمانکار خصوصی با سازمان ملل دارد.
اتحادیه اروپا و کل کشورهای عضو آن بزرگترین کمک کننده بودجهای سازمان مهاجرت هستند و تقریبا نیمی از بودجه عملیاتی آن را تأمین میکنند. این سازمان موارد موفق برنامه بازگشت داوطلبانه افراد را در وب سایت خود قرار داده است. خدیجه شعبان، زن سودانی بازگشته از لیبی نمونه یکی از این افراد است که در کشور خودش یک خیاطخانه باز کرده است.
تاکنون مهاجرانی از افغانستان، یمن، سومالی، اریتره و سودان جنوبی در چهارچوب برنامه سازمان بینالمللی مهاجرت به کشورشان بازگردانده شدهاند. این در حالی است که خود کشورهای عضو اتحادیه اروپا به طور کلی سفر به این چند کشور را توصیه نمیکنند.
یکی از اصول قوانین بینالمللی حقوق بشر میگوید هیچ کس را نباید به کشوری برگرداند که در آن با شکنجه، رفتارهای ظالمانه، غیرانسانی و تحقیرآمیز یا مجازات و سایر آسیبهای جبرانناپذیر روبرو شود. این اصل بدون توجه به وضعیت مهاجرت، برای همه مهاجران در همه زمانها اعمال میشود.
سازمان بینالمللی مهاجرت چنین استدلال میکند که روشهایی برای اطلاعرسانی به مهاجران در تمام مراحل پیش از عزیمت، از جمله در مورد افراد آسیبپذیر وجود دارد و توضیح میدهد که این سازمان پس از بازگشت پناهجویان از آنها حمایت میکند. اما بعضی پناهجویان حتی از کشورهایی مانند نیجریه که بر اثر جنگ و نزاع طولانی نابود نشدهاند، وقتی دوباره به وطن خود باز میگردند در معرض خطر و تهدید برای ادامه زندگی عادی قرار میگیرند.
دستورالعملهای کمیساریای عالی پناهندگان در مورد حمایت بینالمللی میگوید كه درخواست پناهندگی زنان و کودکان قربانی قاچاق در نیجریه باید بدون در نظر گرفتن امکان بازگشت رسیدگی شود زیرا آنها در صورت بازگشت به کشورشان با خطر جدی قاچاق دوباره و آزار و اذیت روبرو هستند.
به توییتر یورونیوز فارسی بپیوندید
مورد نیجر
برنامه بازگشت داوطلبانه، برای مهاجران کشور همسایه نیجریه یعنی نیجر نیز مصداق دارد؛ کشوری که بیشترین تعداد بازگشت مهاجران به کمک سازمان بینالمللی را دارد و به عنوان مرز جدید جنوبی اروپا در نظر گرفته میشود.
در سال ۲۰۱۵ دولت نیجر حاضر شد در ازای پولی که از اتحادیه اروپا دریافت میکند با مهاجرت غیرقانونی مبارزه کند، اما صدها هزار مهاجر همچنان مسیرهای کویری در نیجر را به سمت شمال طی میکنند و تجارت قاچاق نیز در آنجا در حال شکوفایی است.
بنا بر یافتههای شورای اروپا برای پناهندگان و تبعید شدگان، هر هفته بطور متوسط ۵۰۰ نفر از الجزایر اخراج و به نیجر بازگردانده میشوند.
پلیس الجزایر پس از بازداشت مهاجران نیجر و شناسایی هویت آنها، مهاجران را به منطقهای که «نقطه صفر» مینامد و در ۱۵ کیلومری مرز نیجر قرار دارد منتقل میکند و سپس از آنجا همه مهاجران حتی زنان و کودکان و زنان باردار را مجبور میکند که وارد صحرا شوند و پای پیاده مسافتی ۲۵ کیلومتری را تا رسیدن به اولین آبادی و منطقه مسکونی در نیجر بپیماید. این رفتار مقامات الجزایر بارهای اعتراض جامعه بینالملل را در پی داشته است و آنها حتی به نقض قوانین بینالملل در موضوع مهاجران نیز مهم شدهاند.
تحقیقات سازمانهای مدافع حقوق مهاجران نشان داده است که بسیاری از مهاجران نیجر در «نقطه صفر» به ناچار طرح اروپا برای بازگشت به کشورشان را قبول کردهاند. زیرا انتخاب دیگری نداشتند و تنها در چهارچوب این طرح بوده که میتوانستند از کمک کارگروه بشردوستانۀ سازمان بینالمللی مهاجرت برای سفر از این نقطه مرزی تا شهر «ارلیت» در داخل خاک نیجر استفاده کنند.
ارزیابیهای غیرواقعی
لورن لاندائو، استاد مهاجرت و توسعه در دانشگاه آکسفورد بر این باور است که عدم نظارت بر کار سازمان بینالمللی مهاجرت در شکل گیری وضعیت کنونی بیتاثیر نبوده است.
او میگوید: «درباره عملکرد این سازمان تحقیقات مستقل کمی انجام شده و بخش قابل توجهی از گزارشهایی که درباره فعالیتهای این سازمان و عملکردش در قبال بحران مهاجران منتشر شده، از سوی خود این سازمان تهیه شده است. سالهاست که این سازمان خودش به ارزیابی وضعیت خودش پرداخته است.»
این موضوع بویژه از آن رو نگران کننده است که همه موسسات و آژانسهای محلی فعال در امور مهاجران نیز از نظر مالی به سازمان بینالمللی مهاجرت وابسته هستند. به همین دلیل از نظر ارهین سام، متخصص ارزیابی برنامههای توسعه، اکنون موضوع مسئولیتپذیری کل این ساختار زیر سوال است.
ارهین سام میگوید: «وابستگی بالای آژانسهای ملی به سازمان بینالمللی مهاجرت باعث شده که ارزیابی واقعی عملکرد این سازمان از سوی آنها ممکن نباشد. به همین دلیل آنها پیوسته در گزارشهایشان عملکرد سازمان بینالمللی مهاجرت را خوب اعلام میکنند و این سازمان نیز با اتکا به همین گزارشها، به اتحادیه اروپا میگوید که همه چیز خوب پیش میرود.»
علاوه بر این لورن لاندائو، استاد مهاجرت و توسعه در دانشگاه آکسفورد بر این موضوع تاکید دارد که بسیاری از کشورهای آفریقایی خودشان طرفدار طرح بازگشت مهاجران نیستند و «اتحادیه اروپا با عقد قراردادهای دوجانبهای با آنها، در وقع موافقت آنها را خریداری کرده است. بر این اساس اگر آنها مقابل این طرح بایستند کمکهای خارجی قابل توجهی را از دست میدهند.»
اگرچه سازمان بینالمللی مهاجرت همواره بر این موضوع تاکید دارد که موافقت مهاجران به بازگشت به کشور خود، اقدامی داوطلبانه است و آنها هر زمان که بخواهند میتوانند تصمیم خود را تغییر دهند اما واقعیات در مراکز تجمع مهاجران چیز دیگری را نشان میدهد.
ژان-پیر گائوچی، پژوهشگر ارشد موسسه حقوق تطبیقی و حقوق بینالملل در بریتانیا به این موضوع اشاره دارد که در بازداشتگاههای مهاجران در لیبی، افرادی که این مراکز را اداره میکنند میتوانند مهاجران را برای پذیرش این طرح تحت فشار قرار دهند بویژه که مهاجران در این مراکز با خطرات متعددی از جمله سوءاستفاده، استرس و نبود مراقبتهای پزشکی نیز روبرو هستند.
لورن لاندائو معتقد است که در زمان طراحی این ابتکار توسط اتحادیه اروپا و سازمان بینالمللی مهاجرت، زندگی مهاجران مد نظر قرار نگرفته و به آن توجهی نشده است. او میگوید: «هدف از این طرح خوشبختی مهاجران و کمک به آنها برای بهبود وضعیت زندگیشان در کشور مبدا نبوده است بلکه تنها چیزی که مهم بوده، خلاص شدن از شر مهاجران، آن هم به شیوهای بوده که رضایت اروپاییان را فراهم کند.»